Μοντερνιστικός κατακερματισμός και Λογοτεχνία

Η πολλαπλότητα των αισθητικών προσεγγίσεων που χαρακτηρίζει τον λογοτεχνικό μοντερνισμό, αποτελεί μέρος της αντινομικής φύσης του. Αντίθετα με προηγούμενα ρεύματα, όπως ο κλασικισμός, ο ρεαλισμός ή και ο ίδιος ο ρομαντισμός, που επιδιώκουν μια κανονιστική προσέγγιση της πραγματικότητας, ο μοντερνισμός διαπνέεται από την απουσία μιας ενιαίας αισθητικής κανονιστικής θεώρησης. Η επιτακτικότητα του παροντικού και του στιγμιαίου, η επικέντρωση στη ροή του χρόνου και στις μεταμορφώσεις που αυτή επιφέρει στην ανθρώπινη συνείδηση, συνιστούν το ουσιώδες υπόστρωμα που ενοποιεί την μοντερνιστική ποικιλομορφία. Τόσο ο κατακερματισμός του υποκειμένου, όσο και του κόσμου, ενισχύουν αφενός την ρήξη με την παράδοση και την αναζήτηση νέων μορφών έκφρασης, και αφετέρου, εγκαλούν τους καλλιτέχνες σε ατομικές και ενίοτε συλλογικές λύσεις. Όλα τούτα προϋποθέτουν την εγγραφή της κρίσης της νεωτερικότητας στον εσωτερικό ψυχολογικό χώρο του υποκειμένου πριν ακόμη εκδηλωθεί με δραματικό τρόπο στο πολιτισμικό και κοινωνικό πεδίο. Η αίσθηση του τέλους, όσο και η υπαρξιακή επιτακτικότητα μιας άμεσης προσφυγής στη λύτρωση, αποτελούν την αντανάκλαση των μεταμορφώσεων που έχουν συντελεστεί στο χώρο του πραγματικού.
Η εκτύλιξη της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης από τα τέλη του 19ου αιώνα σε όλη την έκταση της δυτικής Ευρώπης, επιφέρει δραματικές μεταμορφώσεις. Οι μεταβολές που συντελούνται μέσω της τεχνολογικής επιτάχυνσης, στις αρχές του 20ου αιώνα, επιφέρουν αλλαγές που εγγράφονται τόσο στο ατομικό και κοινωνικό πεδίο, όσο και στο πολιτισμικό. Η αποδιάρθρωση της αγροτικής Ευρώπης, η έντονη αστικοποίηση και ο κατακερματισμός της παραδοσιακής κοινοτικής ζωής, συνιστούν μέρος των μεταμορφώσεων. Ταυτόχρονα η κυριαρχία του ωφελιμισμού και του φιλελευθερισμού, ήδη εξέθρεψε κυρίαρχες ελίτ, ικανές να επιβάλλουν την εξουσία τους με τις μεθόδους της realpolitik ενάντια σε κάθε αντίσταση. Η αστική κυριαρχία συνοδεύεται με ένα κανονιστικό πρόγραμμα «ηθικοποίησης» των υποτελών τάξεων και πραγμοποίησης του κόσμου. Αυτή η ποιοτική έκπτωση, η απώλεια του νοήματος, συνιστά και την ουσία της μοντερνιστικής εναντίωσης που εκδηλώνεται ταυτόχρονα σε όλες τις πολιτισμικές εκφάνσεις. Αν η ρομαντική εξέγερση εκκινούσε από μια προγραμματική αρχή ρήξης με τον διαφωτισμό, η μοντερνιστική αντίδραση γίνεται επιβεβλημένη μέσα από την ίδια την πραγματικότητα. Κατ’ αυτή την έννοια, ο μοντερνισμός αποτελεί μια συνέχεια της ρομαντικής εξέγερσης, συνιστά έναν βιωμένο ρομαντισμό που δεν εγγράφεται πια στο πεδίο των ιδεών αλλά στην ψυχολογική σφαίρα των υποκειμένων. Η ρομαντική ευαισθησία, συνοδός της προτεραιότητας του υποκειμένου, η προτεραιότητα στο εσωτερικό και το συμβολικό, όσο και η καταγγελία της αφαίρεσης και της πραγμοποίησης, επανεμφανίζονται με μια δραματική ένταση σε ένα νέο πλαίσιο. Η νοσταλγία των ρομαντικών για τις ιστορικές παραδόσεις, τη θρησκεία και του παρελθόντος γενικότερα, έχει αντικατασταθεί από τον κατακλυσμό του παρόντος, από την αίσθηση του παροντικού χρόνου που καταργεί κάθε προσφυγή ή επίκληση του πρότερου. Ταυτόχρονα η ρομαντική εκφραστική θεωρία ανανεώνεται από την εποπτική θεωρία του B.Croce και του H. Bergson.
Τόσο η εκφραστική αυτοτέλεια του ωραίου, όσο και γνωστική λειτουργία της τέχνης που παρακάμπτει τις λογοκρατικές κατηγορίες της διάνοιας, επαναπροσδιορίζουν τις ρομαντικές αντιλήψεις για το ωραίο και τη θέση του καλλιτέχνη στην κοινωνία., και ταυτόχρονα δικαιώνουν την προδρομική θέση του Μπωντλαίρ αναφορικά με τη μοντέρνα συνείδηση. Στα μέσα του 19ου αιώνα όπου ο καπιταλισμός και ο ωφελιμισμός θα επικρατήσουν μετά την πρόσκαιρη άνοιξη των λαών και την καταστολή όποιας αμφισβήτησης της αριστοκρατικής και αστικής τάξης, ο Μπωντλαίρ θα διασώσει την ουσία του ρομαντικού μηνύματος. Η ποίησή του, ενάντια στην ρεαλιστική αντίληψη του πραγματικού και του ωραίου, θα ανανεώσει την ρομαντική υποκειμενικότητα χωρίς τις προκαπιταλιστικές της συνδηλώσεις, και θα την εντάξει στο αστικό ιστορικό πλαίσιο της εποχής του. Η Μπωντλαιρική αναζήτηση του απολύτου, ενός ωραίου που υπερβαίνει τη συγκίνηση μέσω της καλλιτεχνικής ικανότητας για τη σύλληψη του νοήματος και του συμβόλου, η άρτια έκφραση ταυτόχρονα, η συνείδηση του κατακερματισμού του υποκειμένου και του κόσμου, θα αποτελέσουν την γέφυρα σύνδεσης της μοντερνιστικής ποίησης με το ρομαντικό πνεύμα της εξέγερσης.
Οι πολλαπλές φανερώσεις του μοντερνισμού, στο πεδίο της αισθητικής ανανέωσης και της καινοτομίας, όσο και της ρήξης με την αστική ηθική, αποσκοπούν κατ’ ουσία στον επαναπροσδιορισμό των αξιών του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Το αίτημα τόσο του Εξπρεσιονισμού όσο και του Στροβιλισμού είναι η αναγωγή του εξωτερικού κόσμου στον εσωτερικό. Ο υπερρεαλισμός ευαγγελίζεται ένα είδος υπερπραγματικότητας, όπως το Νταντά και ο Φουτουρισμός επικαλούνται την μεταμορφωτική ενέργεια του παράλογου και της Νιτσεϊκής βούλησης για το τέλος αντίστοιχα. Ο Εικονισμός και ο Κονστρουκτιβισμός τονίζουν την αυτό-αναφορικότητα της μορφής, με σαφής επιδράσεις από τον Συμβολισμό, τον αισθητισμό και τον Παρνασσισμό, ενώ οι Ρώσοι φουτουριστές θα ευαγγελιστούν την ανατροπή του καπιταλισμού σε συνάρτηση με την κομμουνιστική ουτοπία. Η avant-garde αν και δεν εκπροσωπεί το σύνολο του μοντερνισμού, εντούτοις παίζει καταλυτικό ρόλο στην διάχυση τεχνικών αναφορικά με την υφή της γραφής, που θα επιτρέψουν την έκφραση ανεξάρτητα από κάθε κανονιστικό πλαίσιο. Η ανατροπή των παραδοσιακών συμβάσεων, είτε ακραία είτε συντηρητική, ξεκινά από το κυρίαρχο στοιχείο του μοντερνισμού που είναι η επιτακτικότητα του παρόντος.

Γρ. Σουλτάνης